monokultura
Monokultura — Monokultura – system rolniczy lub leśny polegający na ciągłej uprawie roślin tego samego gatunku przez okres wielu lat na tym samym obszarze, którego skutkiem jest stopniowe wyczerpywanie się zasobów mineralnych gleby, zmiana jej struktury oraz wzrost częstości występowania chorób roślin, masowe pojawianie się szkodników oraz nadmierny rozwój chwastów, co przekłada się na obniżenie plonów.
Monokultury roślin uprawnych
Monokultury roślin uprawnych są systemami rolniczymi polegającymi na długotrwałej uprawie jednego gatunku rośliny na tym samym obszarze, co często uwarunkowane jest względami przyrodniczymi i ekonomicznymi. Uprawy monokulturowe występują m.in. na obszarach stepowych o niewielkiej rocznej sumie opadów (uprawy pszenicy, kukurydzy), w strefie ciepłego klimatu międzyzwrotnikowego, gdzie panują warunki korzystne do wielkopowierzchniowej uprawy gatunków roślin przeznaczonych na eksport (plantacje bawełny, bananów, trzciny cukrowej, herbaty, kawy, tytoniu, kauczukowców, buraków cukrowych) oraz na obszarach klimatu umiarkowanego korzystnego dla roślin jagodowych (plantacje truskawek, porzeczek, borówek, agrestu, malin).
Uprawa jednego gatunku rośliny umożliwia wprowadzenie wieloletnich, znormalizowanych zasad dotyczących jego sadzenia, pielęgnacji i zbioru, pozwala na zwiększenie stopnia mechanizacji i wyspecjalizowania uprawy, co przekłada się na uzyskanie wyższych plonów przy stosunkowo niskich kosztach.
Uprawy monokulturowe, mimo niewątpliwych zysków w pierwszych latach stosowania, po upływie dłuższego czasu powodują wiele negatywnych następstw, których rezultatem jest znaczne obniżenie wysokości i jakości plonów, a także wzrost niekorzystnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze. Odmiany roślin uprawianych w monokulturach są często jednorodne genetycznie i mało odporne na zmieniające się warunki środowiskowe, w związku z czym wymagają stosowania większej ilości środków ochronnych oraz zabiegów pielęgnacyjnych.
Do negatywnych skutków monokultury roślin uprawnych należy:
- zmęczenie gleby oraz pogorszenie jej urodzajności;
- stopniowe, jednostronne wyczerpywanie się zasobów mineralnych gleby, co prowadzi do jej zubożenia;
- zmiana struktury i zwiększenie erozji gleby;
- warstwowe przesuszenie gleby, w wyniku ciągłego pobierania wody z jednego poziomu;
- pogorszenie jakości fizykochemicznych gleby (m.in. wskutek nadmiernej chemizacji
- wzrost częstości występowania chorób roślin (m.in. zgorzeli, plamistości, nekroz, zgnilizn);
- gradacje (masowe pojawy) szkodników (owadów, gryzoni
- nadmierny rozwój chwastów;
- stosowanie dużych ilości środków ochrony roślin, tym silniejszych, im bardziej wrażliwe są odmiany uprawianych roślin (np. insektycydów niszczących owady oraz herbicydów zwalczających chwasty), co przyczynia się do akumulacji tych środków w powietrzu, glebie, wodach powierzchniowych i gruntowych, prowadząc do ich degradacji, oraz wywiera niekorzystny wpływ na wiele gatunków organizmów pożytecznych (np. owadów zapylających).
Sposobem zapobiegania niekorzystnym zjawiskom związanym z uprawą monokulturową jest stosowanie płodozmianu (w cyklach kilkuletnich lub kilkunastoletnich) oraz sadzenie kilku różnorodnych odmian danego gatunku (różniących się odpornością na choroby, szkodniki oraz zmienne warunki środowiskowe). Działania te korzystnie wpływają na wzrost żyzności gleby, ograniczają ryzyko występowania chorób roślin oraz minimalizują konieczność stosowania środków ochrony roślin.
Monokultury leśne
Monokultury leśne są sztucznymi drzewostanami jednogatunkowymi, w których drzewa sadzone są z myślą o ich późniejszym wykorzystaniu, np. jako surowiec drzewny (plantacje drzew szybko rosnących, np. modrzewia, plantacje sosnowe), ozdoby świąteczne (plantacje choinek) bądź w celu pozyskania nasion (plantacje nasienne drzew leśnych).
Monokultury leśne składające się w drzew tej samej wielkości i będących w jednym wieku zapewniają możliwość pozyskania wskutek wycinki większych i wydajniejszych plonów w porównaniu z naturalnymi drzewostanami jednogatunkowymi, w których występują zarówno drzewa młode, dojrzałe, jak i martwe.
Monokultury leśne, tak jak monokultury roślin uprawnych, są ubogimi ekosystemami o małej różnorodności biologicznej, bardzo narażonymi na zmieniające się warunki środowiska, choroby oraz masowe pojawianie się szkodników.
Do negatywnych skutków monokultury leśnej zalicza się:
- zwiększone ryzyko samoistnych pożarów w drzewostanach iglastych ze względu na niewielką grubość ściółki i jej podatność na przesuszenie oraz wysoką zawartość palnych olejków eterycznych w igliwiu
- stopniowe wyczerpywanie się zasobów mineralnych gleby, co prowadzi do jej zubożenia;
- wzrost częstości występowania chorób wywoływanych przez grzyby pasożytnicze, np. zniekształcenia pędów spowodowane przez skrętaka sosny, przebarwienia i opadanie igieł spowodowane przez Lophodermium (osutki sosen), rdza kory sosny spowodowana przez Cronartium pini
- masowe pojawy szkodników owadzich – żerujących na liściach drzew (np. brudnicy mniszki, strzygoni choinówki, barczatki sosnówki, poprocha cetyniaka, boreczników, zawodnicy świerkowej) oraz żerujących w drewnie i łyku drzew (np. przypłaszczka granatka, cetyńców, smolika drągowinowca, korników, żerdzianki sosnówki);
- wzrost częstości występowania ssaków jeleniowatych, odżywiających się pędami i korą nasadzonych drzew (zgryzanie, spałowanie);
- konieczność stosowania środków ochrony roślin wywierających niekorzystny wpływ na środowisko (opryski insektycydami niszczącymi szkodniki owadzie).
