


![Bielik olbrzymi. By Jambomambo13 (Own work) [CC BY-SA 3.0 or GFDL], via Wikimedia Commons](https://www.ekologia.pl/wp-content/uploads/2023/11/Haliaeetus_pelagicus_Rausu_Hokkaido_Japan_max.jpg)

![Błotniak łąkowy. By Cks3976 (Own work) [CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons](https://www.ekologia.pl/wp-content/uploads/2023/11/Montagus_Harrier_juvenile_Bangalore_India_max.jpg)


![Błotniak zbożowy. By Len Blumin from Mill Valley, California, United States (Northern Harrier) [CC BY 2.0], via Wikimedia Commons](https://www.ekologia.pl/wp-content/uploads/2023/03/Northern_Hen_Harrier_max.jpg)

![Gadożer zwyczajny. By MarioM (Own work) [GFDL or CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons](https://www.ekologia.pl/wp-content/uploads/2023/03/800px-Circaetus_gallicus_02_max.jpg)

Jastrzębiowate (Accipitridae) – rodzina ptaków z rzędu szponiastych (Accipitriformes) obejmująca 243 gatunki występujące na całej kuli ziemskiej.
Występowanie i środowisko życia
Jastrzębiowate występują na wszystkich kontynentach (z wyj. Antarktydy). Zamieszkują różnorodne środowiska – obszary leśne i ich obrzeża, stepy, sawanny, łąki, mokradła, pustynie, górykania czarna). Wyróżnia się gatunki osiadłe oraz migrujące na zimowiska.
W Polsce stwierdzono występowanie 27 gatunków, w tym 15 lęgowych, do których zalicza się trzmielojad (Pernis apivorus), kania czarna (Milvus migrans), kania ruda (Milvus milvus), bielik (Haliaeetus albicilla), gadożer (Circaetus gallicus), błotniak stawowy (Circus aeruginosus), błotniak zbożowy (Circus cyaneus), błotniak łąkowy (Circus pygargus), jastrząb (Accipiter gentilis), krogulec (Accipiter nisus), myszołów (Buteo buteo), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), orlik grubodzioby (Aquila clanga), orzeł przedni (Aquila chrysaetos) i orzełek (Aquila pennata).
Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Jastrzębiowate, jak większość ptaków drapieżnych, pojawiły się we wczesnym eocenie, ok. 50 mln lat temu. Skamieniałości współczesnych rodzajów znane są z wczesnego oligocenu, ok. 30 mln lat temu.
Jastrzębiowate (Accipitridae) stanowią najliczniejszą rodzinę ptaków z rzędu szponiastych (Accipitriformes). Obejmują 243 gatunki zaliczane do 67 rodzajów, które w zależności od podziału systematycznego zgrupowane są w:
- 14 podrodzinach – jastrzębi (Accipitrinae), sępów (Aegypiinae), orłów (Aquilinae), myszołowów (Buteoninae), gadożerów (Circaetinae), błotniaków (Circinae), kaniuków (Elaninae), orłosępów (Gypaetinae), bielików (Haliaeetinae), harpii (Harpiinae), jastrzębiaków (Melieraxinae), kań (Milvinae), czubaków (Perninae) i owadożerów (Polyboroidinae);
- 3 podrodzinach – jastrzębi (Accipitrinae), kaniuków (Elaninae) i orłosępów (Gypaetinae).
Rodzina jastrzębiowatych jest bardzo zróżnicowana pod względem wielkości oraz pokroju ciała. Najmniejszymi gatunkami są jaszczurnik (Gampsonyx swainsonii) o długości ciała 20-28 cm, rozpiętości skrzydeł 54-55 cm i ciężarze 94 g oraz krogulec drobny (Accipiter superciliosus) o długości ciała 24-27 cm, rozpiętości skrzydeł 38-48 cm i ciężarze 62 g. Do największych gatunków należy sęp himalajski (Gyps himalayensis) o długości ciała 116-150 cm, rozpiętości skrzydeł 2,6-3,1 m i ciężarze do 12 kg oraz sęp kasztanowaty (Aegypius monachus) o długości ciała 98–107 cm, rozpiętości skrzydeł 250–295 cm i ciężarze d0 12,5 kg. Samice większości gatunków są większe i cięższe od samców, z najsilniej zaznaczonym dymorfizmem u jastrzębi (Accipiter).
Jastrzębiowate cechują się przeważnie dużymi, szerokimi i zaokrąglonymi skrzydłami oraz długim ogonem, który może być zaokrąglony (większość gatunków), wcięty (kanie, kaniuki) lub klinowaty (orłosępy, ścierwniki). Kształt i długość skrzydeł zależy od trybu życia – bieliki i sępy posiadają długie i szerokie skrzydła z wyraźnymi „palcami” przystosowane do szybowania; jastrzębie cechują się krótkimi i zaokrąglonymi skrzydłami, co stanowi przystosowanie do poruszania się w gęstej roślinności.
Upierzenie jest brązowe, kasztanowate, szare lub płowe; ciemniejsze z wierzchu; często z podłużnym lub poprzecznym prążkowaniem. Gatunki neotropikalne mają zwykle białe lub czarne upierzenie. Występuje duża zmienność osobnicza (myszołowy, trzmielojady, niektóre orły) oraz wiekowa (jastrzębie, orzeł przedni). Niektóre jastrzębiowate są polimorficzne – w obrębie gatunku występują formy jasne, ciemne (melanistyczne) i rdzawe (erytrystyczne). Harpie, wojowniki i czubaki na głowie posiadają czubki z piór. Sępy cechują się nagą głową i szyją pokrytą lekkim puchem.
Nogi są silne, zakończone mocnymi i zakrzywionymi szponami. Skok większości gatunków jest nieopierzony (z wyjątkiem orłów). Gatunki polujące na ptaki posiadają długie i cienkie nogi; gatunki polujące na większą zdobycz mają grube nogi o potężnych szponach. Nogi gadożerów pokryte są grubymi łuskami chroniącymi przed ukąszeniami węży.
Dziób jest mocny i zakrzywiony; u niektórych gatunków na szczęce górnej występuje wyraźny „ząb”. Nasada dzioba pokryta jest miękką i silnie ukrwioną woskówką (ceromą) o żółtej barwie.
Pożywienie
Jastrzębiowate żywią się owadami i innymi bezkręgowcami, rybami, płazami, gadami, ptakami i ssakamiślimakami z rodzaju Pomacea; trzmielojady (Pernis apivorus) odżywiają się osami i larwami pszczół, plastrami wosku i miodemnietoperzeowocami palm; orłosęp (Gypaetus barbatus) żywi się szpikiem kostnym z kości zrzucanych z dużej wysokości na skalne podłoże.
Rozmnażanie i rozwój
Większość gatunków żyje w parach w sezonie rozrodczym i samotnie przez pozostałą część roku. Jastrzębiowate są przeważnie ptakami monogamicznymi i tworzą pary na całe życie; błotniaki są poligamiczne. Myszołowce towarzyskie (Parabuteo unicinctus) tworzą grupy rodzinne złożone z pary dorosłych ptaków i ich młodych z poprzednich lęgów.
Gniazda budowane są z gałęzi i łodyg roślin, z wyściółką składającą się z liści. Zakładane są na wysokich drzewach, półkach skalnych lub na ziemi, np. na trzcinowiskach lub wśród niskiej roślinności (błotniaki). Niektóre gatunki gnieżdżą się kolonijnie (sępy, ślimakojady czerwonookie).
W zniesieniu od 1 do 7 jaj wysiadywanych głównie przez samicę lub przez oboje rodziców (sępy, jaskólak). Okres inkubacji trwa ok. 28-60 dni; pisklęta przebywają w gnieździe do 3 miesięcy; dojrzałość uzyskują w wieku 1-5 lat.
Bibliografia:
- Encyklopedia biologiczna T. I, IV, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
- Encyklopedia biologiczna T. VII, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
- Handbook of the Birds of the World. Volume 2: New World Vultures to Guineafowl, Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal, Lynx Edicions, Barcelona 1994.
- Mały słownik zoologiczny. Ptaki, Przemysław Busse (red.), Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
- Przewodnik Collinsa. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Lars Svensson, Killian Mullarney, Dan Zetterström, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2013.
- The World of Birds, Johnatan Elphick, Natural History Museum, London, 2014.






















