Stawonogi (Arthropoda) – typ zwierząt bezkręgowych, których cecha charakterystyczna to ciało zbudowane z segmentów połączonych stawami. Stawonogi są najliczniejszą grupą zwierząt pod względem liczby gatunków. Dotychczas opisano ich około milion, z czego największy procent stanowią owady (około 950 tys. gatunków). Ponadto z roku na rok odkrywane są nowe gatunki stawonogów, zwłaszcza wśród pajęczaków. Pierwsze stawonogi mogły pojawić się we wczesnym kambrze – przynajmniej na ten okres wskazują najstarsze odnalezione skamieniałości, na których odkryto ślady odnóży. Zwierzęta te pochodzą prawdopodobnie od pierwotnych form pierścienic.
Ogromna różnorodność form stawonogów oraz ich potencjał przystosowawczy sprawiają, że mogą zamieszkiwać najrozmaitsze typy środowisk dostępnych dla zwierząt. Wiele gatunków cechuje się imponującym potencjałem biotycznym, dzięki któremu mogą regulować swój metabolizm w taki sposób, by przetrwać zmieniające się, trudne warunki klimatyczne. Stawonogi żyją we wszystkich strefach klimatycznych, zarówno na obszarach bardzo gorących, jak i ekstremalnie zimnych, na których nieustannie zalegają śnieg i lód. Zasiedlają ląd, wodę i powietrze. Bytują na powierzchni, a także w glebie czy w wodach głębinowych. Część stawonogów to pasożyty roślin i zwierząt. Duża rozrodczość stawonogów decyduje też o imponującej liczebności poszczególnych gatunków i populacji. Należy przy tym wziąć pod uwagę, że grupa ta jest bardzo zróżnicowana pod kątem długości życia. Niektóre gatunki żyją zaledwie kilka dni, a inne – np. kraby – dożywają kilkudziesięciu lat.
- segmentacja ciała;
- parzyste pary odnóży;
- występowanie szkieletu zewnętrznego;
- posiadanie pancerza lub osłonki z chityny
- mięśnie wyłącznie poprzecznie prążkowane;
- występowanie stadium larwalnego w rozwoju osobniczym (niemniej poza rozwojem złożonym, występuje również rozwój prosty);
- otwarty układ krwionośny składający się z serca i naczyń krwionośnych, w których przepływa hemolimfa;
- otwór gębowy otoczony narządami gębowymi;
- układ pokarmowy składa się z jelita przedniego, środkowego oraz tylnego – trawienie i wchłanianie składników odżywczych zachodzi wyłącznie w jelicie środkowym, gdyż dwa pozostałe wyścielone są kutykulą; żołądek podzielony na dwie części;
- odżywianie się pokarmem w postaci płynnej
- układ nerwowy stawonogów to dwa pnie nerwowe i zwoje, które razem tworzą brzuszny łańcuszek nerwowy;
- stawonogi rozmnażają się przeważnie rozdzielnopłciowo; w grupie tej zdarzają się szczególne przypadki rozmnażania płciowego – tzw. dzieworództwa, gdy zarodek rozwija się z niezapłodnionej komórki jajowej.
- kluczową rolę w wydalaniu u stawonogów pełnią cewki Malpighiego, które gromadzą szkodliwe produkty przemiany materii z organizmu i odprowadzają je do jelita, skąd wydalane są przez odbyt.
Segmentacja ciała u stawonogów ma charakter heteronomiczny. Odnóża stawonogów składają się z członów połączonych ze sobą stawami. Występują zawsze parzyście. Pierwsza para odnóży często przekształcona jest w narządy gębowe. Odnóża są ściśle związane z zespołami segmentów i tworzą wraz z nimi wyspecjalizowane i morfologicznie odrębne oddziały zwane tagmami. Tagmy stawonogów to najogólniej głowa, tułów i odwłok.
Oskórek stawonogów jest wysycony substancjami wpływającymi na jego twardość, np. solami wapnia. Oprócz funkcji ochronnej, stanowi też powierzchnię przyczepu dla mięśni. Mięśnie stawonogów cechują się imponującą siłą skurczów, co sprawia, że zwierzęta te poruszają się bardzo szybko i sprawnie.
Oddychanie stawonogów
Sposób oddychania i budowa układu oddechowego stawonogów są uzależnione od środowiska życia określonych gatunków. Stawonogi mogą oddychać poprzez tchawki, płucotchawki czy skrzela lub prowadzić wymianę gazową całą powierzchnią ciała.
Przedstawiciele stawonogów
Do stawonogów zaliczamy między innymi owady, skorupiaki, pajęczaki i wije. W systematyka typ ten podzielony jest kilka podtypów. Jednym z nich są trylobitokształtne, czyli podtyp wymarłych stawonogów, do których zalicza się trylobity oraz trylobitopodobne. Kolejny podtyp to szczękoczułkowce, do których zaliczamy pajęczaki, staroraki i kikutnice. Owady i skrytoszczękie to z kolei gromady należące do sześcionogów. Ostatnie dwa podtypy stawonogów stanowią wije i skorupiaki.
Systematyka stawonogów nie jest pozbawiona wątpliwości naukowych i kontrowersji, głównie z uwagi na ogromną różnorodność form, jakie przyjmują poszczególne gatunki w obrębie całego typu, jak i gromad. Dwiema najistotniejszymi cechami kwalifikującymi gatunek są w tym przypadku charakterystyczna budowa ciała (podział na segmenty), a także posiadanie odnóży oraz stopień ich zróżnicowania.
