kryzys ekologiczny
Kryzys ekologiczny — stopień zanieczyszczenia środowiska, po jego przekroczeniu środowisko nie posiada zdolności samooczyszczenia i samoodtworzenia biocenoz i ekosystemów. Kryzys ekologiczny poprzedza katastrofę ekologiczną.
Kryzys ekologiczny związany jest przede wszystkim z zachwianiem równowagi ekologicznej ekosystemów, spowodowanej zmianami w ich strukturze i produktywności, zakłóceniami w obiegu materii i przepływu energii w ekosystemie czy uszkodzeniu powiązań troficznych pomiędzy organizmami danego ekosystemu. Większość ekosystemów charakteryzuje się dość znaczną odpornością na działanie szkodliwych czynników zaburzających ich równowagę i są zdolne do regeneracji. Niekiedy jednak, zwłaszcza w wyniku uszkodzenia struktury troficznej, poprzez wyeliminowanie jednego z ogniw troficznych (producentów, konsumentów lub destruentów) i braku możliwości wytworzenia się zespołów lub ogniw zastępczych, nie jest możliwe przywrócenie stanu równowagi, co prowadzi do katastrofy ekologicznej. Okres od początku wystąpienia szkodliwych czynników naruszających stan równowagi ekologicznej do momentu nieodwracalnego uszkodzenia ekosystemu (katastrofy ekologicznej) można określić jako kryzys ekologiczny tego ekosystemu.
Można wyróżnić dwa etapy kryzysu ekologicznego:
- w pierwszym etapie istnieje możliwość powrotu ekosystemu do stanu równowagi ekologicznej, np. poprzez ustanie oddziaływania szkodliwego czynnika;
- w drugim etapie stan kryzysu jest trwały i tylko środki zapobiegawcze chronią ekosystem przez katastrofą ekologiczną (np. w uprawach monokulturowych, gdzie tylko stosowanie środków ochrony roślin chroni ten mało stabilny ekosystem przed załamaniem, wywołanym np. inwazją szkodników).
Przyczyny kryzysu ekologicznego
Kryzys ekologiczny spowodowany jest głównie gwałtownym rozwojem cywilizacyjnym, wzrostem liczby ludności i podnoszeniem się standardów życia, wzrostem konsumpcji oraz rozwojem przemysłu. Rozwój cywilizacyjny wiąże się nieodłącznie z niekorzystnymi dla środowiska i dla człowieka zjawiskami, takimi jak zniszczenie większości naturalnych ekosystemów, postępującym zanieczyszczeniem środowiska, nadmierną eksploatacją zasobów przyrodniczych oraz pogłębianiem się efektu cieplarnianego.
Większość ekosystemów naturalnych została częściowo lub całkowicie przekształcona na potrzeby rolnictwa, na rozbudowę infrastruktury miast czy rozwój przemysłu. Współczesne ekosystemy rolnicze oraz sposoby zwiększania wydajności produkcji rolnej powodują zanieczyszczenie środowiska poprzez nadmierne stosowanie środków ochrony roślin (pestycydów) i nawozów sztucznych. Mechanizacja rolnictwa przyspiesza erozję gleby, maszyny rolnicze są źródłem spalin i zanieczyszczeń gleby substancjami ropopochodnymi.
Miasta oraz obszary przemysłowe wymagają ogromnych nakładów energetycznych oraz wpływają niekorzystnie na środowisko głównie poprzez wysoki stopień zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego.
Nadmierne pozyskiwanie surowców nieodnawialnych (paliw kopalnych) powoduje, że ich zasoby kurczą się w coraz szybszym tempie. Oprócz ciągłego zwiększania wydobycia tych surowców, problemem jest także ich nieefektywne wykorzystanie już podczas procesu wydobywczego, dodatkowo straty generują mało oszczędne instalacje energetyczne i ciepłownicze oraz ogromne ilości odpadów przemysłowych, z których większa część trafia na składowiska i bezpośrednio do środowiska, a tylko niewielki procent poddany jest recyklingowi.
Zanieczyszczenia wód słodkich można podzielić na wielkoobszarowe (zanieczyszczenia rolne oraz pochodzące z opadów atmosferycznych) i punktowe (ścieki komunalne i przemysłowe). Środki ochrony roślin, nawozy sztuczne i składniki gnojowicy wypłukiwane z pól uprawnych są źródłem znacznej ilości pierwiastków biogennych (fosfor, azot), które mogą doprowadzić do eutrofizacji zbiornika wodnego. Ścieki przemysłowe i komunalne zawierają substancje toksyczne dla organizmów wodnych (m.in. fenole, związki ołowiu, sole rtęci, detergenty).
Wody mórz i oceanów są nieustannie zanieczyszczane ściekami dopływającymi z rzek oraz przenoszonymi z wiatrem. Są to przeważnie ścieki komunalne i przemysłowe zawierające pestycydy, detergenty, związki ropopochodne, związki fosforu i azotu (pierwiastków biogennych) powodujących eutrofizację i zakwity sinic, substancje radioaktywne oraz toksyczne metale ciężkie (np. rtęć). Coraz większym problemem jest również rosnące zanieczyszczenie wód morskich i oceanicznych odpadami plastikowymi.
Zanieczyszczenie powietrza spowodowane jest emisją gazów (dwutlenku i tlenku węgla, tlenków azotu, tlenków siarki, amoniaku) oraz pyłów pochodzących ze spalania paliw i procesów przemysłowych; związków metali ciężkich oraz par rozpuszczalników. Związki takie jak kwas siarkowy (VI), azotowy (V) i węglowy (IV) spadają na ziemię w postaci kwaśnych deszczów, zakwaszając glebę i powodując uszkodzenie drzew iglastych i porostów. Silne zanieczyszczenie powietrza utrzymujące się nad miastami i obszarami przemysłowymi – smog powstający wskutek kondensacji pary wodnej na cząsteczkach związków chemicznych i pyłów pochodzących głównie ze spalania węgla i spalin samochodowych jest niekorzystny dla zdrowia człowieka.
Obszarami najbardziej dotkniętymi kryzysem ekologicznym są kraje rozwijające się. Duży przyrost naturalny ludności, ciągłe poszukiwanie nowych terenów pod wypas zwierząt hodowlanych i pod uprawę roli oraz zapotrzebowanie na drewno opałowe prowadzi do wycinania lasów równikowych oraz drzew na sawannach. Skutkuje to nadmierną erozją gleb, niszczeniem ekosystemów, siedlisk wielu gatunków zwierząt oraz przyczynia się do pustynnienia tych obszarów. Jest to zjawisko niekorzystne także dla zamieszkującej te obszary ludności, gdyż niesie z sobą także ryzyko klęski suszy, zniszczenie upraw (a co za tym idzie klęski głodu) oraz zmniejszenia zasobów wody pitnej.
- Deforesting the Earth. From Prehistory to Global Crisis, An Abridgment, Michael Williams, The University of Chicago Press, 2006.
- Słownik encyklopedyczny, Grażyna Łabno, Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006.
- Encyklopedia biologiczna T. V, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
- Human Population and Environmental Crisis, Ben Zuckerman, David Jefferson, Jones & Bartlett Publishers Inc., 1996.
- Ochrona środowiska przyrodniczego, Bożena Dobrzańska, Grzegorz Dobrzański, Dariusz Kiełczewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.


