Żółwie (Testudines) – rząd z gromady gadów (Reptilia) obejmujący ok. 350 współcześnie żyjących gatunków.
Występowanie i środowisko życia
Żółwie występują na wszystkich kontynentach i oceanach, z wyjątkiem Antarktyki; największa liczba gatunków żyje w ciepłych i umiarkowanych strefach klimatycznych. Wiele gatunków zasiedla wyspy oceaniczne. Gatunki zamieszkujące strefę umiarkowaną zapadają w sen zimowysen letni.
Żółwie zamieszkują różnorodne środowiska – wody mórz i oceanów, wody słodkie, bagna, lasy, sawanny, stepy, półpustynie i pustynie. W Polsce występuje naturalnie jeden gatunek rzędu – żółw błotny (Emys orbicularis).
Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Żółwie są grupą gadów, która nie zmieniła się znacząco od czasu powstania w triasie, ok. 220 mln lat temu. Najstarszy znany żółw – Proganochelys sprzed 210 mln lat posiadał pancerz i wygląd zbliżony do współczesnych żółwi. Występowały jednak u niego cechy prymitywne, jak obecność zębów podniebiennych oraz brak możliwości wciągnięcia głowy do pancerza ze względu na obecność kostnych kolców na karku.
Bardziej zaawansowanymi ewolucyjnie żółwiami były Paleochersis żyjący w późnym triasie oraz Australochelys żyjący na przełomie późnego triasu i wczesnej jury – wykazywały one cechy prymitywne właściwe dla Proganochelys oraz szereg cech typowych dla gatunków współczesnych. W tym okresie żółwie zróżnicowały się na dwa współczesne podrzędy różniące się miedzy sobą budową czaszki i szkieletu – żółwie bokoszyjne (Pleurodira) z najstarszym znanym przedstawicielem Proterochersus z późnego triasu oraz żółwie skrytoszyjne (Cryptodira) z Glyptops z późnej jury.
Podrząd żółwi bokoszyjnych (Pleurodira) obejmuje żółwie wężoszyje (Chelidae), pelomeduzowate (Pelomedusidae) i Podocnemidae.
Budowa ciała
Cechą charakterystyczną żółwi jest kostny pancerz z tarczami rogowymi, pokrytych u niektórych gatunków miękką skórą. Składa się z grzbietowego karapaksu, który tworzą płyty kostne zrośnięte z kręgami i żebrami, oraz brzusznego plastronu, który tworzą elementy obręczy barkowej, mostek i żebra brzuszne (gastralia). Obie części pancerza połączone są kostnym mostem; pancerz zawiera otwory na głowę, kończyny i ogon. Karapaks u żółwi lądowych jest silnie wysklepiony; u gatunków wodnych ma bardziej opływowy, płaski kształt.
Czaszka jest anapsydalna (bez otworów skroniowych) oraz akinetyczna (kości szczęki są zrośnięte z mózgoczaszką). Powieki są ruchome. Żółwie nie posiadają otworów usznych, ucha środkowego oraz błony bębenkowej.
Górna i dolna szczęka pokryta jest listwami rogowymi o ostrych krawędziach (żółwie mięsożerne) lub o ząbkowanych brzegach (żółwie roślinożerne). Żółwie, w przeciwieństwie do pozostałych gadów, nie posiadają zębów. Żółwie morskie posiadają gruczoły solne położone w jamie nosowej, odpowiedzialne za wydalanie nadmiaru soli z organizmu.
Odcinek szyjny składa się z 8 kręgów; szyja jest bardzo ruchliwa i w zależności od podrzędu składa się w płaszczyźnie poziomej (żółwie bokoszyjne) lub w płaszczyźnie pionowej (żółwie skrytoszyjne). Oddychanie żółwi wspomagane jest skurczami mięśni brzusznych (żebra wchodzą w skład pancerza).
Kończyny żółwi są różnorodnie zbudowane w zależności od środowiska życia:
- żółwie morskie posiadają przednie kończyny przekształcone w zwężające się ku wierzchołkowi płetwy; w których skład wchodzą także pazury; nie posiadają błon pływnych; tylne kończyny służą do sterowania;
- żółwie słodkowodne posiadają kończyny płetwiaste o palcach spiętych błoną pływną i wystających pazurach; pływają używając wszystkich czterech kończyn;
- żółwie lądowe mają krótkie, słupowate i mocne kończyny; stopa jest płaska; palce są wolne, zakończone pazurami.
Największym gatunkiem rzędu jest morski żółw skórzasty (Dermochelys coriacea) o wadze do 900 kg i długości karapaksu ok. 2 m. Największym gatunkiem słodkowodnym jest wielki żółw Cantora (Pelochelys cantorii) o karapaksie długości ok. 1 m. Największymi żółwiami lądowymi są żółwie słoniowe (Chelonoidis nigra) oraz żółwie olbrzymie (Aldabrachelys gigantea), osiągające do 300 kg wagi i długość do 130 cm. Najmniejszym gatunkiem rzędu jest ptaśnik plamisty (Homopus signatus) osiągający ok. 8 cm długości i wagę 140 g.
Pożywienie
Pokarm żółwi lądowych stanowią rośliny, kwiaty, owoce oraz drobne bezkręgowce (owady, dżdżownice, ślimakipadliną.
Żółwie słodkowodne żywią się roślinami wodnymi; niektóre gatunki są drapieżnikami – polują na owady wodne, kijanki, żaby oraz drobne ryby.
Żółwie morskie żywią się meduzami, gąbkami, skorupiakami, małżami, kałamarnicami i ostrygamialgi i trawa morska (żółw zielony).
Rozmnażanie i rozwój
Zapłodnienie u żółwi jest wewnętrzne; samce posiadają organ kopulacyjny.
Żółwie są jajorodnejaja w skórzastych osłonkach składane są przez samice w jamach wykopanych w ziemi. Cechą charakterystyczną żółwi jest temperaturowa determinacja płci zarodkówinkubacji 28-30°C; samice przy temperaturze nieco wyższej – 32-35°C.
Młode wydostają się z jaj za pomocą zęba jajowego umieszczonego w górnej szczęce; od początku są samodzielne. Żółwie nie opiekują się potomstwem.
Żółwie są zwierzętami długowiecznymi – gatunki wodne żyją 20-70 lat; gatunki lądowe ponad 100 lat.