Arnota – właściwości, działanie i zastosowanie arnoty

Arnota właściwa to niewielkie południowoamerykańskie drzewo, które w języku angielskim zwane bywa również drzewem szminkowym. Nasiona gatunku Bixa orellana są bowiem źródłem cennego czerwonego barwnika, który ma zastosowanie w bardzo różnych branżach – z kosmetyczną włącznie. Co ciekawe, już starożytne społeczeństwa indiańskie wykorzystywały arnotę do celów upiększających!

Łacińska nazwa arnoty nawiązuje do portugalskiego słowa „biche” oznaczającego dziób, z którym kojarzyć ma się kształt owoców oraz do postaci Francisco de Orellano, hiszpańskiego konkwistadora, któremu przypisuje się odkrycie Amazonki w XVI w.

Charakterystyka botaniczna arnoty

Bixa orellana to szybko rosnące tropikalne drzewo, które zostało udomowione najprawdopodobniej z dzikiego gatunku Bixa urucurana, typowego dla Brazylii. Dziś arnota jest uprawiana dość powszechnie także w innych krajach Ameryki Południowej, w Indonezji, Indiach i Wschodniej Afryce.

Typowo drzewa dorastają do wysokości 6-10 metrów i tworzą bardzo rozłożystą koronę. Pomiędzy sercowatymi liśćmi rozkwitają bardzo atrakcyjne białe lub różowe kwiaty o średnicy ok. 5 cm, tworzące skupiska po pięć. Z nich rozwijają się później nietypowo wyglądające owoce w postaci podłużnych, szpiczastych kapsuł najeżonych cienkimi, miękkimi w dotyku kolcami. Łupina ma skórę żywoczerwoną, która z czasem przebarwia się do brunatnej. Wewnątrz znajdują się czerwone nasiona o kształcie stożków – w jednym owocu jest ich nawet do 40. Gdy owoce dojrzewają skorupki twardnieją, a następnie same pękają, otwierając się niby ptasie dzioby i odsłaniają grona nasion.

Krzewy arnoty są cenną ozdobą tropikalnych ogrodów ze względu na soczystą zieleń błyszczących liści oraz egzotyczną urodę kwiatów. W skali globalnej Bixa orellana uprawiana jest jednak przed wszystkim dla nasion, które mają kulinarne, lecznicze oraz przede wszystkim przemysłowe znaczenie.

Arnota czyli czerwony barwnik

Nasiona arnoty otoczone są połyskującą czerwoną błoną, z której pozyskuje się jeden z najważniejszych barwników świata – annatto. Nasiona zbierane są zwykle w momencie, gdy kapsuły owoców same zaczną się otwierać – zbyt długa ekspozycja na słońce może bowiem obniżać ich koloryzujące właściwości. Z jednego hektara pozyskuje się od 300 do 900 kg nasion!

Kluczowym etapem produkcji barwnika annatto jest suszenie nasion, które musi być na tyle szybkie, aby nie dopuścić do zgnicia i zapleśnienia. Gdy poziom wilgotności osiągnie 7-10%, przechodzi się do fazy pozyskiwania barwnika. W tradycyjnym rolnictwie proces ten polega na biciu rozłożonych na matach nasion długimi kijami, ale coraz częściej używa się do tego celu wyspecjalizowanych maszyn, które pomagają również przesiewać otrzymany czerwony proszek od niepotrzebnych środków. Pigment w skondensowanej formie pozyskuje się z kolei za pomocą organicznych rozpuszczalników.

Annatto należy do najpowszechniej stosowanych dziś czerwonych barwników, ze względu na stabilność chemiczną oraz dużą podaż rynkową. W przemyśle wykorzystuje się go do:

• barwienia serów na pomarańczowo,
• koloryzowania owocowych lodów i deserów,
• poprawiania kolorytu mięs i wędlin,
• koloryzowania kosmetyków, przede wszystkim szminek, farb do włosów, lakierów
• produkcji leków.

Tradycyjne zastosowanie barwnika z arnoty

Naturalnie, wspomniane wyżej zastosowania annatto są domeną ostatnich kilku stuleci. Tymczasem już starożytni Majowie i Aztekowie znali barwiącą moc nasion z arnoty i przypisywali im magiczne znacznie dzięki oczywistemu skojarzeniu z ludzką krwią. Z pozyskiwanego w prymitywny sposób barwnika sporządzano atrament, który służył do malowania religijnych obrazów oraz ozdabiania ciała. Tradycyjne społeczeństwa wykorzystywały wnętrze owoców arnoty również jako kosmetyk chroniący przed słońcem, barwnik do tkanin, odstraszacz insektów oraz wszechstronny środek leczniczy, m.in. na gorączki, nowotwory, malarię, reumatyzm oraz brak libida u kobiet!

Właściwości zdrowotne arnoty

Naukowcom udało się wyizolować z annatto główny składnik aktywny, który nazwany został biksyną. Związek ten należy do rodziny karotenoidów i choć nie działa jako prekursor witaminy A, okazuje się mieć niesłychanie silny potencjał antyoksydacyjny. Liczne studia dowodzą, że w kategorii przeciwulteniaczy neutralizujących wolne rodniki w organizmie, ekstrakt z arnoty należy do najbardziej obiecujących. U zwierząt, którym podawano związek w formie terapii zaobserwowano redukcję anomalii chromosomowych oraz ograniczenie rozwoju guzów nowotworowych.

Okazuje się również, że leki na bazie arnoty mogą ograniczać skutki uboczne związane z chemioterapią oraz faktycznie chronią komórki skóry przed mutacją spowodowaną działaniem promieniowania UV. Pojawiają się również tezy, że annatto ma faktycznie działanie cytostatyczne i może być rozważane w kontekście potencjalnych leków na raka.

Związki czynne obecne w liściach i nasionach arnoty mają również właściwości przeciwzapalne. Dla przykładu, po wywołaniu w szczurach doświadczalnych silnej reakcji alergicznej przez dożylne podanie histaminy, ekstrakt z annatto okazał się równie skuteczny w łagodzeniu zapalenia jak opatentowane leki przeciwuczuleniowe typu loratadyna. Z kolei alkoholowy roztwór liści i nasion arnoty wykazuje bardzo silne działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne, zwalczając na szalce Petriego tak groźne drobnoustroje chorobotwórcze jak gronkowiec złocisty, gronkowiec ropny, pałeczka Salmonella, pałeczka okrężnicy (E. coli), drożdżaki Candida albicans czy pałeczka ropy błękitnej.

Na uwagę zasługuje również odżywczy potencjał annatto. Oprócz prewencji nowotworowej dodawanie czerwonego barwnika do diety może redukować poziom glicerydów we krwi, a także ograniczać zniszczenia związane z cukrzycą. Naukowcy są zgodni, że arnota wymaga jeszcze pogłębionych badań laboratoryjnych i klinicznych, które mogą przynieść wiele korzystnych wyników dla zdrowia społeczeństwa XXI w.

Kulinarne zastosowanie arnoty

Jak się łatwo domyśleć, amerykańska ludność wyprzedziła współczesny przemysł spożywczy, jeśli chodzi o wykorzystanie annatto w urozmaicaniu diety. Teksty historyczne wskazują, że już Aztekowie wykorzystywali czerwone nasiona do barwienia pokarmów, aby nadać im magicznej mocy. Dziś mielone nasiona są cenioną przyprawą w kuchni latynoskiej, filipińskiej i jamajskiej. Najczęściej praży się na oleju lub smalcu, aby pozyskać pigment w tłuszczowej konsystencji, a następnie dodaje do ryżu, serów, sosów i potraw mięsnych. W mieszankach przyprawowych nasiona arnoty komponują się z solą, czosnkiem, kolendrą i kminem rzymskim. W sklepach sprzedaje się również pastę z nasion o nazwie „recado rojo”.

Meksykanie powszechnie wykorzystują annatto do barwienia chili, sosów i tacos, a także skóry surowych kurczaków, która nabiera żółtego odcienia, uważanego za bardziej prestiżowy. Chińczycy z kolei z zapałem pieką wieprzowinę z ekstraktem z arnoty.

Czy arnota jest całkowicie bezpieczne?

Jako naturalny barwnik dopuszczony do tak szerokiego wykorzystania w przemyśle spożywczym, annatto spełnia oczywiście podstawowe normy bezpieczeństwa, a co więcej, obiecuje wręcz potencjalne korzyści zdrowotne – choćby w zakresie wspomnianego działania antyoksydacyjnego.

Tym niemniej, warto podkreślić, że u wrażliwych ludzi annatto powoduje silne reakcje uczuleniowe. W jednym z badań z lat 70-tych ubiegłego stulecia naturalny barwnik z arnoty okazał się dla chronicznych uczuleniowców bardziej szkodliwy niż kontrowersyjne syntetyczne pigmenty. W odniesieniu do zdolności oddziaływania na poziom glukozy we krwi ekstrakt z arnoty może być również groźny dla cukrzyków leczonych insuliną oraz pacjentów oczekujących na operację chirurgiczną.

Jak wyśledzić, że annatto został dodany do danego produktu spożywczego? Na liście składników najczęściej figuruje ona jako biksyna, oznaczana również międzynarodowym symbolem E 160b.