Psowate (Canidae) – rodzina kosmopolitycznych ssaków drapieżnych (Carnivora), licząca ok. 40 gatunków, do której należą m.in. wilki, lisy, szakale, kojoty oraz pies domowy.
Występowanie
Dzikie psowate występują na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy i niektórych wysp (Madagaskar, Hawaje, Filipiny, Borneo i Nowa Zelandia). Do Australii i na Nową Gwineą psy zostały wprowadzone przez człowieka w czasach historycznych. Najszerszy zasięg występowania ma pies domowy (Canis lupus familiaris). W Polsce występuje wilk szary (Canis lupus), lis rudy (Vulpes vulpes) oraz jenot azjatycki (Nyctereutes procyonoides), introdukowany w latach 50 – tych XX w. Od 2015 roku notuje się pojawianie się pojedynczych osobników szakala złocistego (Canis aureus).
Systematyka
Rodzina psowatych (Canidae) obejmuje ok. 40 żyjących współcześnie gatunków, należących do 12 rodzajów. Pierwsze psowate pojawiły się w Ameryce Płn. ok. 34-55 mln lat temu.
Wszystkie gatunki psowatych, z wyjątkiem jenota i psa leśnego, są doskonale przystosowane do biegu i pościgu za zdobyczą. Są masywnie zbudowane, mają długie, muskularne ciała, smukłe kończyny oraz długie i puszyste ogony. Całe ciało pokryte jest sierścią o różnej barwie w zależności od gatunku. Wszystkie psowate są palcochodne, kończyny mają cztery palce opatrzone pazurami. Na kończynach przednich znajdują się pozostałości po piątym palcu. Posiadają trójkątne głowy z wydłużonymi pyskami, dobrze rozwiniętymi szczękami oraz dużymi szpiczastymi uszami (u gat. pustynnych są małe i zaokrąglone). Uzębienie psowatych charakteryzuje się silnie rozwiniętymi kłami oraz obecnością łamaczy. Występują duże różnice w rozmiarach ciała, od fenka o masie ciała ok. 1 kg po wilka szarego o masie ciała do 60 kg. Samce są nieco większe od samic.
Środowisko życia
Dzikie psowate występują w rozmaitych środowiskach, tylko nieliczne gatunki mają zasięg ograniczony do jednego, ściśle określonego typu środowiska. Wiele gatunków podczas polowania posługuje się zmysłem wzroku, dlatego też większość psowatych zamieszkuje tereny otwarte. Kojoty występują na preriach Ameryki Płn., szakale afrykańskie i likaony zasiedlają sawanny, szakal złocisty występuje na stepach Europy i Azji, dingo zamieszkuje głównie suche półpustynie w Australii. Kaberu (wilk etiopski) występuje na obszarach trawiastych wyżyn i gór Etiopii.
Istnieją również gatunki psowatych, które występują głównie na obszarach leśnych. Cyjony zasiedlają lasy górskie, nizinne oraz dżungle w Azji. Jenoty zamieszkują lasy, zadrzewienia i zarośla, często w pobliżu jezior i rzek. Psy leśne z Ameryki Płd. występują w lasach oraz na bagnach porośniętych drzewami i krzewami.
Niektóre gatunki psowatych przystosowały się do życia w środowiskach, zmienionych przez człowieka, np. w miastach (lisy i kojoty).
Tryb życia
Zachowania społeczne różnych gatunków psowatych są bardzo różnorodne, różnice mogą występować także między populacjami jednego gatunku, występującymi na innych obszarach, czy zajmującymi odmienne siedliska. Wszystkie psowate posiadają swoje terytoria, których najczęściej bronią. Wszystkie gatunki są w większym lub mniejszym stopniu zwierzętami społecznymi i przebywają w małych grupach rodzinnych, liczących kilka osobników. Członkowie grup polują wspólnie lub indywidualnie. Mniejsze psowate, jak szakale czy lisy, polują zwykle na drobne zwierzęta i często żyją samotnie lub w parach. Większe psowate (wilki, likaony) tworzą stada (watahy), których członkowie współpracują ze sobą podczas polowania, dzięki czemu mogą polować na zdobycz większą od siebie.
W większości grup rodzinnych występuje ścisła hierarchia osobników. U szakali i kojotów, osobniki podporządkowane, opiekują się potomstwem pary dominującej.
Dzikie psowate prowadzą nocny lub dzienny tryb życia, najbardziej aktywne są wcześnie rano i wieczorem. Szakale i dingo są aktywne głównie w nocy.
Większość psowatych porozumiewa się ze sobą za pomocą szczeknięć, pisków, skomlenia, warknięć, pomruków oraz wycia. Bardzo istotna jest też mowa ciała – wyraz pyska, postawa ciała, pozycja ogona. Bardzo ważnym sposobem komunikacji jest znakowanie zapachowe swojego terytorium za pomocą moczu, odchodów oraz wydzieliny gruczołów zapachowych umieszczonych na ogonie, między palcami oraz na pysku.
Jenot jest jedynym gatunkiem rodziny, który zapada w sen zimowy.
Pożywienie
Wszystkie dzikie psowate są dobrymi łowcami, chwytają zdobycz z zaskoczenia lub po długim pościgu. Większość jednak jest oportunistami – korzystają z dostępnego w danym momencie rodzaju pożywienia. Psowate żywią się głównie mięsem upolowanych zwierząt, a także padliną (np. szakale), jenoty są wszystkożerne – jedzą gryzonie, gady, owady, ryby, a także jagody, korzonki i nasiona. Otocjon (Otocyon megalotis) oraz nibylis siwy (Lycalopex vetulus) żywią się głownie termitami.
Rozmnażanie
Wszystkie gatunki psowatych wyprowadzają zwykle 1 miot rocznie, ciąża trwa ok. 9 tygodni. Miot liczy 1-19 szczeniąt, które rodzą się ślepe i są zależne od opieki matki lub obydwojga rodziców. Starszymi szczeniętami często opiekuje się potomstwo pary dominującej z poprzednich miotów. Młode karmione są mlekiem matki, a czasem lekko nadtrawioną treścią żołądka, zwracaną przez rodziców. Młode osiągają niezależność po upływie ok. roku.
Znaczenie
Największe znaczenie dla człowieka ma pies domowy (Canis lupus familiaris), który został udomowiony ok. 14 tysięcy lat temu. Jest to wszechstronne zwierzę użytkowe oraz do towarzystwa.
Dzikie psowate, np. wilki pełnią ważną rolę w utrzymywaniu równowagi w ekosystemach, ograniczając populację kopytnych zwierząt roślinożernych, jak jelenie.
Niektóre gatunki mogą polować na zwierzęta hodowlane, np. wilki i dingo; są także wektorami groźnych chorób, jak np. wścieklizna czy bąblowica.
