Saponiny – właściwości, działanie i zastosowanie saponin

Saponiny to grupa związków chemicznych występujących w wielu roślinach i niektórych zwierzętach. Jako takie przedostają się w naturalny sposób do ludzkiej diety i bywają również wykorzystywane jako suplement, a nawet lek. Co warto wiedzieć o saponinach i ich wpływie na nasze zdrowie? W jaki sposób człowiek może je wykorzystać na swoją korzyść?

Sama nazwa saponin pochodzi od łacińskiego słowa „sapo”, które oznacza… mydło. Nie jest to oczywiście zbieżność przypadkowa, bowiem związki te faktycznie się pienią! Mowa o grupie glikozydów zawierających policykliczny aglikon i posiadających bardzo niezwykłe właściwości chemiczne!

Jak działają saponiny?

Saponiny powstają w tkankach wielu roślin jako forma wewnętrznej ochrony przed szkodnikami i chorobami. Są bowiem gorzkawe, toksyczne oraz ograniczają rozwój bakterii i grzybów. Niektórych intruzów zniechęcają samym smakiem, inne, zwłaszcza insekty, mogą nawet pozbawiać życia! Rozpuszczają się łatwo w wodzie i są szczególnie groźne dla ryb, co tradycyjne społeczeństwa wykorzystywały często do polowania.

Co ciekawe, saponiny posiadają w swojej strukturze zarówno element hydrofilowy (przyciągający wodę), jak i hydrofobowy, a gdy rozmiesza się je intensywnie w wodzie tworzą dzięki temu pianę. Są więc substancjami powierzchniowo czynnymi, gromadzącymi się na granicy między fazą płynną a gazową. Obniżają tym sposobem napięcie powierzchniowe cieczy i mają właściwości myjące, piorące oraz emulgujące. Wymyślone przez Matkę Naturę, aby ułatwiać przetrwanie poszczególnym gatunkom botanicznym, okazały się mieć jednak bardzo cenne znaczenie dla człowieka!

Naturalne źródła saponin

W przyrodzie wyróżnia się ponad 100 rodzin botanicznych produkujących saponiny w swoich tkankach – zarówno korzeniach, jak i liściach i owocach oraz kilka organizmów morskich zdolnych je wytwarzać – najsłynniejszym przykładem jest tutaj ogórek morski, czyli strzykwa (Holothuroidea).

Jeśli chodzi o florę, to bardzo dobrym źródłem saponin są części roślin zaliczanych do kategorii dwuliściennych, przede wszystkim nasiona kasztanowca, korzenie i kwiaty pierwiosnków, liście bluszczu, korzenie żeńszenia, kora mydłodrzewu, korzenie lukrecji i mydlnicy lekarskiej, liście połocznika nagiego oraz lucerny siewnej. Podgrupę steroidowych saponin ponadto spotyka się w roślinach należących do rodziny agawowych, szparagowych, pochrzynowatych, liliowatych, amarylkowatych, bromeliowatych czy trędownikowatych.

Także w ludzkim jadłospisie znajdują się rośliny stosunkowo bogate w saponiny, a należą do nich przede wszystkim soja warzywna, fasola i groch, a także komosa ryżowa, czosnek, szparagi czy fenkuł, a w mniejszych ilościach również owies, ziemniak, papryka, pomidory czy bakłażany. Ponadto saponiny obserwowane są dość często także w kawie i herbacie.

Ciekawostka:
Piana powstająca w garnku podczas gotowania soi jest właśnie dowodem na obecność saponin!

Zastosowania saponin

Korzenie mydlnicy (Saponaria) były od wieków wykorzystywane przez tradycyjne społeczeństwa jako mydło. Do dziś ekstrakty z niego znajdują zastosowanie przy produkcji środków piorących oraz gaśnic pianowych. Podobne właściwości, jak łatwo się domyśleć z nazwy, posiada mydłokrzew właściwy (Quillaja saponaria) pochodzący z Ameryki Południowej, którego kora służyła tubylcom za środek myjący i piorący. Ekstrakty z nagietka z kolei w naszej części Europy wykorzystywane były od dawna do celów kosmetycznych, a i dziś są bazą do wyrobu maści, kremów i szamponów.

Dziś raczej niż całe rośliny częściej wykorzystuje się saponiny z nich pozyskane. Stanowią one pieniące bazę dla mydeł oraz detergentów do prania, ale także wielu innych kosmetyków, począwszy od pianek i żeli do mycia, a skończywszy kremach do twarzy i balsamach do ciała. Funkcja usuwania brudu i tłuszczu dzięki wspomnianemu wyżej działaniu powierzchniowo czynnemu jest bowiem tylko jednym z dobrodziejstw, jakie saponiny oferują ludzkie skórze. Z badań wynika, że mają także korzystny wpływ na stany zapalne naskórka, zwłaszcza łuszczycę i egzemę. Uważa się, że działają antyoksydacyjnie, chronią przed szkodliwym wpływem promieniowania UV i wzmacniają naczynia włosowate. Ponadto stosuje się je do wyroby nietoksycznych dezodorantów, różnego rodzaju pianek przemysłowych, nano-emulsji oraz specjalistycznych środków czyszczących.

Co ciekawe, mimo swojej toksyczności dla wielu gatunków mikroorganizmów i zwierząt saponiny wykorzystywane są również w przemyśle farmakologicznym do produkcji suplementów i leków. Na specjalną uwagę w tym zakresie zasługuje pozyskiwana z korzenia pochrzynu włochatego (Dioscorea villosa) dioscyna, którą za pomocą hydrolizy przekształca się w diosgeninę, a następnie wykorzystuje do produkcji syntetycznych hormonów, takich jak kortyzol, progesteron czy pregnenolon. Skala wykorzystania saponin dla zdrowia jest jednak znacznie szersza!

Prozdrowotne właściwości saponin

Od lat 40-tych ubiegłego stulecia naukowcy zgłębiają fenomen wpływu saponin na układ odpornościowy, głównie poprzez wzmocnienie reakcji na antygeny. Przy odpowiedniej technologii oczyszczania i przetwarzania mogą one w przyszłości być ważnym elementem szczepionek.

Bardzo ciekawe jest również przeciwcholesterolowe działanie saponin, które wydają się obniżać rozpuszczalność cząsteczek cholesterolu, wpływają na formowanie się miceli oraz wpływają na proces metabolizmu żółciowego i aktywności lipazy. W efekcie suplementy saponinowe u ludzi i zwierząt okazują się zasadnie zmniejszać poziom cholesterolu we krwi, a podobne efekty obserwuje się również przy zwiększonej konsumpcji soi, ciecierzycy, lucerny, fenkułu i czosnku.

Saponiny obecne w warzywach psiankowatych, owsie, lucernie, czosnku czy juce posiadają również silne działanie antybiotyczne. W badaniach laboratoryjnych wykazują skuteczność w zwalczaniu nie tylko bakterii gram-dodatnich i gram-ujemnych, ale także pleśni i drożdżaków. W tym kontekście są rozważane jako naturalny konserwant do żywności. Jako związki przeciwzapalne i wykrztuśne (pomagają rozpuszczać i odkasływać zalegającą w drogach oddechowych flegmę), saponiny są także częścią licznych leków na kaszel i przeziębienie – zarówno ziołowych preparatów, jak i syntetycznych.

Bardzo istotne jest także moczopędne działanie saponin, jak również ich zdolność do pobudzania produkcji soku żołądkowego, żółci oraz soków jelitowych. W konsekwencji dbają one o zdrowie układu pokarmowego i wydalniczego.

Co więcej, saponiny łączone są również z działaniem przeciwrakowym, a najlepszym tego przykładem jest soja o szczególnie wysokiej aktywności aglikonów. Podobne atrybuty przypisuje się również żeńszeniowi oraz lukrecji.

Ciekawostka: Saponiny obecne w zielu buzdyganka naziemnego (Tribulus terrestris) cieszą się renomą również jako wsparcie dla męskiego libido. Podnoszą one bowiem poziom testosteronu, dihydrotestosteronu i dihydroepiandrostanu we krwi, działając nie tylko jak afrodyzjak, ale potencjalnie również wsparcie dla płodności.

Czy saponiny mogą szkodzić?

Saponiny obecne w wielu wspomnianych wyżej roślinach mogą wywoływać zatrucia np. u trzody chlewnej lub drobiu. W literaturze naukowej opisane są liczne przypadki u zwierząt hodowlanych. Lucerna siewna wywołuje na przykład podrażnienie układu pokarmowego, obniżone przyjmowanie strawy i w efekcie gorszą jakość białka w mięsie, podczas gdy krowiziół, kąkol polny oraz mydlnica lekarska powodować mogą nawet biegunkę, jadłowstręt i poważny ubytek na wadze. Ogólnie rzecz biorąc, uważa się, że toksyczność saponin dla ciepłokrwistych zwierząt zależy w dużej mierze od ich źródła, składu oraz koncentracji.

Człowiek natomiast co do zasady nie ulega poważnym zatruciom po spożyciu saponin. Niestety, ze studiów naukowych wynika, że mają one również skutki uboczne, a mianowicie powodują obrzęk i rozdarcie czerwonych ciałek krwi prowadząc do uwalniania się hemoglobiny. W efekcie prowadzić mogą do anemii, a nawet uszkodzeń szpiku kostnego! Ponadto duże dawki saponin mają udowodnione działanie wymiotne i mogą prowadzić do porażenia mózgu, uszkodzeń układu oddechowego lub mięśnia sercowego.

Uwaga! Saponiny w surowych warzywach strączkowych czy komosie ryżowej działają jako związki anty-odżywcze, co oznacza, że utrudniają wchłanianie innych składników pokarmowych. Dlatego soję, fasolę i groch moczy się i długo gotuje przed konsumpcją, zaś komosę wypłukuje wrzątkiem, co ogranicza dodatkowo gorzkawy smak.

Podsumowując, najkorzystniej jest więc ograniczyć się do wykorzystania zewnętrznych preparatów na bazie saponin, przede wszystkim całkiem bezpiecznych, a wręcz korzystnych dla skóry kosmetyków oraz bogatych w nie naturalnych składników diety, takich jak soja i inne warzywa strączkowe, komosa ryżowa czy owies. W tych ograniczonych ilościach saponiny są bowiem dla nas zdecydowanie korzystne!