Rośliny w światowych mitach i legendach

Przyroda fascynowała człowieka od zarania dziejów, a im bardziej była wyjątkowa, zagadkowa i imponująca, tym większe znaczenie jej przypisywano. Nic dziwnego, że pradawne mity i legendy pełne są magicznych drzew, krzewów i bylin, z których część zachowała swą symbolikę do dnia dzisiejszego. Rosnące w wodzie azjatyckie kwiaty lotosu wciąż na przykład funkcjonują jako esencja kobiecej zmysłowością i płodności (stąd np. poród lotosowy czy pozycja kwiatu lotosu), podczas gdy słynny zwycięski wieniec laurowy był atrybutem wszechstronnego greckiego boga Apollo, a same liście miały dawać moc przepowiadania przyszłości!

Trudno dokładnie odtworzyć sposób, w jaki ludzkie skojarzenia dotyczące otaczającej nas przyrody przekształciły się w mity, legendy i przypowieści towarzyszące cywilizacji przez długie wieki. Nie tylko wygląd fizyczny, zapach czy smak, ale także zaobserwowane „zwyczaje” określonych gatunków botanicznych kazały starożytnym szukać logicznego wytłumaczenia. Dlaczego bowiem na przykład piękne kwiaty tojadu są jak trujące? Zdaniem antycznych Greków wymyśliła je oczywiście bogini czarnej magii Hekate, a Atena wykorzystała potem toksynę, aby zmienić swoją oponentkę Arachne w pająka!

Niezwykła moc drzew

Dąb w europejskich lasach należy do najsilniejszych i największych drzew, które od czasów pogańskich otaczane były niezwykłym kultem. Co ciekawe, wszechmocni bogowie władający piorunami, tacy jak nordycki Thor, grecki Zeus, rzymski Jowisz czy słowiański Perun, kojarzeni byli zawsze właśnie z dębami, co bez wątpienia wynika z faktu, że to one najczęściej badają ofiarami burz. Druidzi z kolei przeprowadzali w dębowych zagajnikach święte rytuały i spożywali żołędzie, aby wejrzeć do przyszłości. Nie zapominajmy też, że rzymskim generałom po zwycięskich bitwach wręczano wieńce z dębowych liści, zaś w legendach o Robin Hoodzie Wielki Dąb był głównym miejscem spotkań szlachetnych rozbójników. Dęby czczone były również przez Północnoamerykańskich Indian, którzy poszukiwali wokół nich mądrości.

Wikingowie specjalną czcią otaczali również jesion, który uznawany był za Drzewo Świata, Yggdrasil, rosnące na wyspie otoczonej przez ocean. Jego pień miał sięgać niebios, zaś konary rozrastać się nad wszystkie ziemskie lądy. Sam wielki bóg Odyn, miał powiesić się na owym jesionie w ramach ofiarnego rytuału, w czasie którego kruki wykłuły mu oko. Jako nagrodę Odyn zyskał jednak mądrość i wnikliwość. Celtowie z kolei, uważali jesiony za drzewa o obronnej mocy, które miały przede wszystkim pomagać chorym dzieciom. Powszechnie praktykowano wręcz podawanie noworodkom łyżeczki soków z drzewa.

Banian, czyli figowiec bengalski, jest z kolei przedmiotem kultu wśród hinduistów, którzy upatrują w nim siedziby boga Sziwy i wykorzystują jego drewno do religijnych celebracji. Jabłoń pojawia się w mitach greckich i Biblii, a jej owoce stają się przysłowiową kością niezgody i pokuszenia. Mimo to jabłka uważane były zwykle za symbol nieśmiertelności, wiecznego szczęścia i płodności.

Kwiaty w mitologii greckiej

Na szczególną uwagę zasługuje miejsce, jakie w mitologii greckiej zajmują kwiaty – wiele funkcjonujących współcześnie nazw odnosi się do antycznych przypowieści, nie tylko uroczych, ale i pełnych ważnej symboliki. I tak upojnie pachnący heliotrop ma według mitów być pośmiertną postacią nimfy Klytie, którą zdradził i odrzucił bóg słońca Helios – stąd piękny kwiat zawsze podąża kielichem za słońcem. Narcyz jest z kolei imieniem zadufanego w sobie, urodziwego chłopca, który nie dbał o uczucia innych. Zraniona przez niego bogini Echo przywiodła go nad brzeg źródła, gdzie po ujrzeniu swego obicia młodzieniec zakochał się sam w sobie i zmarł, nie mogąc odejść. Nad brzegiem wyrósł znany nam wiosenny kwiat, który do dziś symbolizuje samouwielbienie.

Również Hiacynt według mitów greckich był mężczyzną, spartańskim księciem i kochankiem boga Apollo. Pewnego dnia podczas przyjacielskiej gry zazdrosny bóg wiatru Zefir sprawił, że rzucony przez Apolla dysk uciął Hiacyntowi głowę. Z krwi ukochanego Apollo stworzył kwiat, którego płatki symbolizować miały rozpacz, a który dla starożytnych Greków był najpiękniejszym kwitnącym gatunkiem. Owocem boskiej desperacji są także anemony, powstałe z łez Afrodyty, po tym jak dzik rozszarpał jej kochanka Adonisa. Róże z kolei miały zrodzić się wraz z pianą morską, z której wynurzyła się Afrodyta, swój czerwony kolor zawdzięczając krwi umierającego Adonisa.

Czyż można się dziwić, że jest to kwiatowy symbol miłości?

W greckich mitach pojawiają się także białe lilie, jako krople mleka z piersi Hery, które wyciekły na Ziemię. Dziś kojarzą się z czystością, odrodzeniem i macierzyństwem, a szczególną estymą cieszą się również w religii chrześcijańskiej. W greckiej mitologii znajdziemy ponadto opowieści dotyczące rzekomej genezy astrów, dzwonków, krokusów czy nawet goździków.

Rośliny o magicznej mocy

Tak, jak kwiaty w swojej niezrównanej urodzie mogły łatwo kojarzyć się Grekom z bogami, tak wiele innych roślin w swojej oryginalności budziło od wieków raczej ciemne skojarzenia. Doskonałym przykładem jest tutaj mandragora lekarska, której wyjątkowy korzeń do złudzenia przypomina postać ludzką. Wspomniana wyżej grecka bogini Hekate miała hodować ją w swoim magicznym ogrodzie, a znana z Odysei czarodziejka Kirke według mitów przyrządzała z niej miłosne eliksiry.  Mandragora pojawia się także w Biblii, jako lek, który pomaga Racheli spłodzić Jakuba, zaś w średniowiecznych opowieściach znaleźć można bardzo zawiłe sposoby wyrywania jej z ziemi wykorzystujące… woskowe zatyczki do uszu oraz ogon głodnego psa! Przypomnijmy, że korzeń mandragory posiada udowodnione właściwości psychoaktywne oraz toksyczne.

Mroczna aura towarzyszy również ciemiernikom, pięknym kwiatom chłodu i cienia, które przez średniowieczne wiedźmy miały być stosowane do przywoływania niewidzialności oraz wiecznej młodości. Wróżono z nich ponadto rytualnie pogodę na kolejny rok, zaś wedle legendy o „róży bożonarodzeniowej” biedny pasterz idący powitać Jezusa w żłobie płakał, że nie może przynieść mu żadnych kwiatów z racji na zimową porę roku, zaś z padających na ziemię jego łez wyrosły właśnie ciemierniki.

Mistyczne skojarzenia budzi od setek lat również bluszcz, który miał być magicznym lekiem dla chorego bydła, koroną greckiego boga wina Dionizosa oraz substancją, która spoiła w miłości Tristana i Izoldę w słynnej celtyckiej legendzie. Na uwagę zasługuje także krwawnik, który miał leczyć bitewne rany samego Achillesa (stąd jego nazwa Achillea), zaś w Chinach stosowany był do rytuałów sennych, jak również werbena, która zdaniem starożytnych Egipcjan powstała z łez bogini Izydy, a w jej magiczne moce wierzyli wyznawcy skandynawskiego Thora, druidzi, a nawet Aztekowie. Chińczycy wielkim poważaniem darzą również kojarzący się długowiecznością bambus, który według legendy miał uratować życie chorej matki, po tym jak jej mały syn zrosił swymi łzami zimową glebę poszukując zaleconych przez lekarzy młodych pędów. Bambus wyrósł ponoć w okamgnieniu wokół stóp chłopca, a w innej legendzie, zdaniem Filipińczyków, zrodził wręcz pierwszego na świecie człowieka!

Symboliczne ziarna

W Ameryce Południowej najważniejszą legendą dotyczącą rozwoju społecznego jest nadejście boga Quetzalcoatla, który jedzącym jedynie mięso i korzenie Aztekom miał ofiarować kukurydzę. Aby tego dokonać, zmienił się w małą mrówkę i powędrował w niezdobyte rejony górskie, przynoszą ludziom jedno, ale jakże niezwykle płodne ziarno.

Nie mniejszą estymą w krajach azjatyckich cieszy się ryż, który zdaniem Indonezyjczyków wyrósł z ciała zamordowanego boga, podczas gdy lokalne wersje tej legendy mówią o zwłokach młodej dziewczyny lub nawet dziecka! Japońska legenda z VIII w. dość obrazowo opisuje nawet, że po zabójstwie bogini żywności Ohogetsu-hime z jej głowy wyszły jedwabniki, z oczu ziarenka ryżu, zaś z uszu jęczmień. Pszenica miała być z kolei darem z genitaliów bogini.

Legendarne warzywa i owoce

W legendach i mitach swoje miejsce znalazły nie tylko rośliny piękne i wyjątkowe, ale także całkiem prozaiczne gatunki z przydomowego ogródka! Na szczególną uwagę zasługuje tutaj fasola, którą dzieci znają z XVII-wiecznej baśni o Jasiu i magicznej fasoli. Przed nastaniem naszej ery w starożytnej Grecji uważano np., że kolorowych ziaren nie należy jeść, gdyż zawierają ożywioną materię, z której składa się nasza dusza. Świadczyć o niej miały przede wszystkim gazy jelitowe obserwowane po konsumpcji! Również Egipcjanie powstrzymywali się od jedzenia fasoli uważając je za święte, zaś Rzymianie wypluwali je na specjalnych północnych uroczystościach, aby uchronić się przed złymi duchami!

Por natomiast jest słynnym bohaterem walijskiej legendy, wedle której panujący w VII w. król Cadwaladr nakazał swym żołnierzom ozdobić hełmy zielonymi łodygami, aby odróżnili się od saksońskiej armii w wielkiej bitwie, która odbyła się na polu porośniętym porem. Esencjonalne warzywo jest do dziś dnia symbolem narodowym Walijczyków i jako takie pojawiło się na sukni koronacyjnej królowej Elżbiety II, obok kanadyjskiego liścia klonowego, irlandzkiej koniczyny oraz szkockiego ostu. Z tym ostatnim również wiąże się legenda, o tym jak Wikingowie napadli Szkocję w X w., ale skradając się w mroku jeden z najeźdźców nadepnął na kolczastą bylinę i krzyknął tak głośno, że obudził śpiące wojsko i ochronił cały kraj przed napaścią!

Dawni bogowie i bohaterowie mieli również mieć słabość do winogron, które według Greków stworzył Dionizos, aby unieśmiertelnić swego kochanka rozszarpanego przez byka. W żydowskim mistycyzmie uważa się zaś, że Ewa dała Adamowie nie jabłko, ale właśnie winogrono, a posłańcy Mojżesza mieli z Kanaanu przynieść jedną kiść, tak wielką, że musiało ją nieść dwóch mężczyzn!

Jak widać, wyobraźnia ludzka jest tak płodna jak sama Matka Natura, a rośliny zajmują w naszej cywilizacji ważniejszą rolę niż tylko strawy, budulca i dekoracji. Niektórzy twierdzą wręcz, że ich głęboki symbolizm wynika z faktu, że człowiek po śmierci kończy w ziemi, roślina zaś bierze z niej swój początek!