akwakultura
Akwakultura – dział gospodarki polegający na hodowli użytkowych zwierząt wodnych, takich jak ryby (np. karp, tilapia nilowa, pstrąg tęczowy, łosoś atlantycki), skorupiaki (np. krewetki, kraby, homary), mięczaki (np. ostrygi, omułki, przegrzebki, słuchotki) i uprawie wodorostów, jak brunatnice (np. listownica japońska, skrzydlica), krasnorosty (np. szkarłatnica) i zielenice (np. sałata morska, pełzatka) w naturalnych lub sztucznych zbiornikach wodnych, którego głównym celem jest pozyskiwanie produktów spożywczych. Akwakultura obejmuje liczne rodzaje systemów produkcyjnych wyróżniane ze względu na środowisko życia hodowanego organizmu (akwakultury słodkowodne, marikultury); intensywność hodowli (akwakultury ekstensywne, półintensywne, intensywne i wysokointensywne); stopień wymiany wody (akwakultury otwarte i zamknięte) oraz metody hodowlane (monokultury i polikultury).
Rodzaje systemów akwakulturowych
Akwakultura stanowi dział gospodarki polegający na chowie i hodowli wybranych gatunków użytkowych zwierząt słodkowodnych i morskich, takich jak ryby (np. karpie, tilapie, pstrągi, łososie), skorupiaki (np. krewetki, kraby, raki, homary), mięczaki (np. ostrygi, perłopławy, omułki, przegrzebki, słuchotki) oraz uprawie morskich wodorostów, takich jak brunatnice (np. listownica), krasnorosty (np. szkarłatnica) i zielenice (np. sałata morska) w naturalnych lub sztucznych zbiornikach wodnych (np. stawach hodowlanych, farmach podwodnych). Głównym celem akwakultury jest pozyskiwanie produktów spożywczych; w drodze hodowli lub uprawy niektórych gatunków otrzymuje się także mączkę rybną (sproszkowane odpady przetwórstwa rybnego), agar (krasnorosty) oraz perły i macicę perłową (perłopławy).

Akwakultura obejmuje liczne rodzaje systemów produkcyjnych, wyróżnianych na podstawie:
- środowiska życia organizmów użytkowych
- akwakultury słodkowodne – hodowla lub uprawa gatunków słodkowodnych w stawach hodowlanych, sztucznych kanałach (tzw. bieżniach), basenach lub zbiornikach betonowych, na polach ryżowych);
- akwakultury morskie (marikultury) – hodowla lub uprawa gatunków morskich na wydzielonych odcinkach wód otwartych, lagunach, ujściach rzek, płytkich wodach przybrzeżnych lub zbiornikach i kanałach wypełnionych wodą słoną;
- intensywności hodowli organizmów użytkowych
- akwakultury ekstensywne – systemy oparte na wykorzystaniu pożywienia naturalnie występującego w wydzielonym fragmencie określonego zbiornika wodnego (np. laguny, stawu, płytkiego jeziora
- akwakultury półintensywne – systemy oparte na stosowaniu nawożenia (nawozów mineralnych i organicznych), napowietrzania stawów hodowlanych oraz niewielkiej ilości dodatków paszowych;
- akwakultury intensywne i wysokointensywne – systemy oparte na stosowaniu pełnowartościowej paszy, regulacji temperatury, przepływu i odpowiedniego natlenienia wody w stawach, kanałach i pojemnikach hodowlanych (sadzach) oraz zapewnieniu ochrony przed chorobami, pasożytami i drapieżnikami.
- stopnia wymiany bądź regulacji przepływu wody do zbiornika hodowlanego
- akwakultury statyczne – systemy prowadzone bez wymiany wody w zbiorniku hodowlanym (np. stawie rybnym), wymagające ciągłej kontroli jakości wody;
- akwakultury otwarte – systemy prowadzone w klatkach umieszczonych na obszarze dużych zbiorników wodnych (np. jezior, oceanówprądy morskie
- akwakultury zamknięte – systemy przepływowe (cechujące się jednorazowym przepływem wody) i systemy recyrkulacyjne (ponownie wykorzystujące wodę po jej uprzednim oczyszczeniu mechanicznym, chemicznym i biologicznym).
- metody hodowlane organizmów użytkowych
- akwakultury jednogatunkowe (monokultury) – systemy oparte na hodowli osobników należących do tego samego gatunku, zajmujących tę samą niszę ekologiczną
- akwakultury wielogatunkowe (polikultury) – systemy oparte na hodowli osobników należących do różnych gatunków, zajmujących różne nisze ekologiczne (np. ryby, krewetki); stosowane w zbiornikach hodowlanych z dostępem do naturalnego pożywienia (np. akwakulturach ekstensywnych).
Akwakultura (np. hodowla ryb słodkowodnych) może wspomagać uprawę roślin użytkowych (np. warzyw, kwiatów, ziół) dzięki obecności bakterii nitryfikacyjnych utleniających zbędne produkty przemiany materii ryb (amoniak) do azotanów stanowiących składniki odżywcze niezbędne dla roślin (tzw. akwaponika). Często stosowane są również polikultury, w których zbędne metabolity ryb stanowią pożywienie lub nawóz dla innych hodowanych gatunków (np. krewetek i wodorostów) (tzw. wielotroficzne akwakultury zintegrowane, WAZ).

Hodowla ryb morskich i słodkowodnych
Akwakultury ryb słodkowodnych prowadzone są głównie w sztucznych zbiornikach wodnych (np. stawach rybnych), sztucznych kanałach (bieżniach), basenach i zbiornikach betonowych, a także na obszarach naturalnych akwenów (np. płytkich stawów) wydzielonych za pomocą zagród lub osłon siatkowych oraz terenach podmokłych (np. polach ryżowych). Marikultury prowadzone są na obszarach przybrzeżnych (lagunach, fiordach) (marikultura przybrzeżna), wydzielonych odcinkach otwartych wód morskich i oceanicznych (marikultura na morzu) lub sztucznych zbiornikach słonowodnych (marikultura na lądzie). Hodowane gatunki odżywiają się pożywieniem obecnym w środowisku (akwakultury ekstensywne, np. hodowla karpia) bądź korzystają z dostarczanej paszy (akwakultury otwarte, np. hodowla klatkowa łososi).
Gatunki ryb użytkowych hodowanych w systemach akwakulturowych obejmują:
- ryby słodkowodne, np. karp (Cyprinus carpio), pstrąg tęczowy (Oncorhynchus mykiss), tilapia nilowa (Oreochromis niloticus), sumik kanałowy (Ictalurus punctatus), okoń srebrzysty (Bidyanus bidyanus
- ryby wędrowne (dwuśrodowiskowe), np. łosoś atlantycki (Salmo salarjesiotr zachodni (Acipenser sturio), ryba mleczna, chanos (Chanos chanos
- ryby morskie, np. okoń morski, labraks (Dicentrarchus labrax), barwena (Mullus surmuletus), karmazyn atlantycki (Sebastes norvegicus).
Akwakultury ryb morskich i słodkowodnych prowadzone są głównie w celu pozyskiwania produktów żywnościowych, stanowiąc istotną alternatywę dla kurczących się zasobów ryb poławianych metodami tradycyjnymi. Niektóre akwakultury (wylęgarnie ryb) specjalizują się w hodowli narybku wykorzystywanego do zasilania dzikich populacji zagrożonych gatunków. Intensywne akwakultury (np. hodowle klatkowe łososia) wywierają niekorzystny wpływ na środowisko, co związane jest z silnym zanieczyszczeniem wód przez odpady pohodowlane (związki azotu i fosforu, metale ciężkie), nadmierną eksploatacją populacji ryb paszowych stanowiących pożywienie dla gatunków mięsożernych i ryzykiem przeniesienia pasożytów (np. wszy morskich) lub chorób (np. zakaźnej anemii łososi) na osobniki z dzikich populacji.
Hodowla mięczaków
Akwakultury mięczaków prowadzane są w płytkich i spokojnych wodach przybrzeżnych mórz i oceanów cechujących się dużą zawartością pożywienia (zawiesiny organicznej – mieszaniny detrytusu i planktonu) dostarczanego przez pływy i prądy morskie, odpowiednim zasoleniem oraz optymalną temperaturą. Osiadłe małże (np. ostrygi, omułki, przegrzebki) hodowane są na farmach podwodnych w systemie pionowym (osadzone na płotach, stojakach, tyczkach bambusowych, sznurach haczykowych, linach zwisających z tratw) bądź systemie poziomym (osadzone na tacach umieszczonych w pewnej odległości od dna). Perłopławy hodowane są w specjalnych koszykach zawieszonych na tratwach. Akwakultury ślimaków morskich, czyli słuchotek, prowadzone są na sztucznych rafach porośniętych brunatnicami i krasnorostami.
Gatunki mięczaków hodowanych w akwakulturach morskich obejmują:
- ostrygi, np. ostryga jadalna (Ostrea edulis), ostryga japońska (Crassostrea gigas), ostryga portugalska (ostryga skalna) (Crassostrea angulata), ostryżyca amerykańska (Crassostrea virginica
- omułki, np. omułek jadalny (Mytilus edulis), omułek śródziemnomorski (Mytilus galloprovincionalis
- przegrzebki, np. przegrzebek zwyczajny (przegrzebek wielki) (Pecten maximus), przegrzebek śródziemnomorski (Pecten jacobaeus);
- perłopławy, np. perłopław perłorodny (Pinctada margaritifera);
- ślimaki morskie – słuchotki (uchowce) (Haliotidae).
Akwakultury małżów (ostryg, omułków i przegrzebków) oraz ślimaków morskich (słuchotek) prowadzone są w celu otrzymywania żywności o wysokiej wartości odżywczej (tzw. owoców morza). Z perłopławów pozyskuje się perły i macicę perłową wykorzystywane w przemyśle jubilerskim i galanteryjnym. Małże (ostrygi, omułki, przegrzebki) są efektywnymi filtratorami, oczyszczającymi zbiorniki wodne z gromadzących się zanieczyszczeń (np. nadmiernych ilości substancji organicznych). Sztuczne rafy zakładane dla słuchotków stanowią nisze ekologiczne dla innych organizmów morskich. Niektóre gatunki hodowlane mogą wywierać niekorzystny wpływ na środowisko naturalne, np. w wyniku drapieżnictwa lub konkurencji z gatunkami rodzimymi bądź przenoszenia pasożytów lub chorób na osobniki z dzikich populacji.

Hodowla skorupiaków
Akwakultury skorupiaków słodkowodnych prowadzone są głównie w stawach hodowlanych, sztucznych kanałach, basenach lub zbiornikach betonowych; niektóre gatunki (np. krewetki, raki) hodowane są w polikulturach wraz z rybami (np. tilapią nilową) na polach ryżowych. Hodowla skorupiaków morskich (np. krewetek, krabów) koncentruje się w wydzielonych fragmentach płytkich wód przybrzeżnych (np. strefie pływów) bądź sztucznych zbiornikach wodnych wypełnionych wodą morską. Skorupiaki w akwakulturach ekstensywnych żywią się pożywieniem dostępnym w środowisku (np. glonami, roślinami wodnymi, bezkręgowcamiokrzemkami).
Gatunki skorupiaków hodowanych w akwakulturach słodkowodnych i morskich obejmują:
- krewetki, np. krewetka biała (krewetka białonoga) (Litopenaeus vannamei), krewetka tygrysia (Penaeus monodon), krewetka olbrzymia (Macrobrachium rosenbergii
- raki, np. rak szlachetny (rak rzeczny) (Astacus astacus), rak błotny (rak stawowy) (Astacus leptodactylus), rak luizjański (Procambarus clarkii), rak czerwonoszczypcowy (Cherax quadricarinatusCherax destructor
- homary, np. homar europejski (Homarus gammarus
- kraby, np. krab błotny (Scylla serrata).
Akwakultury skorupiaków słodkowodnych i morskich koncentrują się głównie na produkcji żywności zawierającej cenne składniki odżywcze (owoców morza). Hodowle skorupiaków przyczyniają się do poprawy jakości wody w eutroficznych ekosystemach wodnych dzięki usuwaniu znacznych ilości nieorganicznych składników pokarmowych (tzw. bioekstrakcja). Sztuczne siedliska stworzone dla skorupiaków hodowlanych w akwakulturach mogą stanowić środowisko życia dla innych organizmów wodnych (np. skorupiaków i innych bezkręgowców, narybku). Niektóre akwakultury morskie (np. farmy krewetek) zakładane w płytkich wodach strefy pływów przyczyniają się do niszczenia znacznych obszarów cennych ekosystemów przybrzeżnych o dużej różnorodności biologicznej (np. lasów namorzynowych).
Uprawa wodorostów
Uprawa wodorostów morskich (algakultura) prowadzona jest głównie w płytkich wodach przybrzeżnych (np. lagunach) cechujących się odpowiednim nasłonecznieniem, temperaturą (15-35°C), dużą zawartością niezbędnych składników odżywczych (azotu, fosforu, potasu) oraz stabilnym podłożem zapewniającym optymalne warunki wzrostu i rozwoju hodowanych organizmów. W uprawie wodorostów użytkowych stosowane są również kultury pływające (np. listownica japońska) i kultury zawieszone (np. krasnorosty Eucheuma).
Algakultury mogą być także prowadzone w sztucznych stawach lub zbiornikach wypełnionych wodą morską.
Gatunki uprawianych wodorostów obejmują:
- brunatnice, np. listownica japońska (Saccharina japonica), skrzydlica pierzastodzielna (wakame) (Undaria pinnatifida), hijiki (Sargassum fusiforme
- krasnorosty, np. szkarłatnica delikatna (nori) (Porphyra tenera), rodymenia palczasta (Palmaria palmata), gatunki z rodzajów Eucheuma, Gracilaria, Kappaphycus, Pyropia
- zielenice, np. sałata morska (ulwa sałatowa) (Ulva lactuca), pełzatka (kaulerpa) (np. Caulerpa lentillifera, Caulerpa racemosa).
Uprawa wodorostów prowadzona jest głównie w celu otrzymywania wartościowej żywności o dużej zawartości węglowodanów, witamin i soli mineralnych (mikroelementów). Niektóre brunatnice i krasnorosty wykorzystywane są do produkcji paszy dla zwierząt oraz nawozów organicznych. Agar pozyskiwany z krasnorostów ma zastosowanie w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym (substancja żelująca), mikrobiologii i hodowli tkankowej (podłoża hodowlane). Uprawa wodorostów pochłania znaczne ilości dwutlenku węgla (CO₂) oraz usuwa z wody składniki nieorganiczne (np. azotany, fosforany) (samooczyszczanie się wód). Polikultury wodorostów i skorupiaków mają więc istotne znaczenie w przywracaniu zniszczonych ekosystemów naturalnych (np. raf koralowych) (tzw. rolnictwo regeneracyjne).



