Kuchnia litewska ‒ historia, składniki i dania kuchni litewskiej

Kuchnia litewska jest mieszanką wpływów bałtyckich i słowiańskich, cenioną ze względu na bogactwo składników, a także oryginalne smaki. Turyści odwiedzający Wilno zwykle są pod silnym wrażeniem oferty gastronomicznej, w której każdy może znaleźć coś dla siebie. Szlagier bez, którego nie sposób opisać kuchni litewskiej, to oczywiście cepeliny. Jakie jeszcze przysmaki czekają jednak za wschodnią granicą?

Litewska tradycja gastronomiczna w wyraźny sposób ukształtowana została przez chłodny lokalny klimat. Większość dań jest sycąca i rozgrzewająca, a przy tym w spiżarniach od wieków królują warzywa bulwiaste, mięso oraz nabiał. Ciekawe przepisy litewskie mają jednak także wyraźny związek z historią tej części Europy, a zwłaszcza sąsiedztwem z Polską i obecnością społeczeństwa żydowskiego w regionie.

Historia kuchni litewskiej

Rzymski historyk Tacyt już w I w. n.e. opisywał plemiona bałtyckie jako wytrwałych hodowców zbóż. Od czasów średniowiecza, kiedy to Litwa połączyła się Unią z Rzeczpospolitą Polską, na terenie kraju uprawiano już również powszechnie rzepę, kapustę, fasolę, soczewicę i czosnek, chętnie racząc się również wołowiną, wieprzowiną, koziną i koniną. W XVI w. dzięki braterstwu z Polską i wpływom królowej Bony Sforzy do kraju zaczęły napływać egzotyczne produkty, takie jak pomidory czy kawa oraz nowe warzywa, łącznie z kalafiorami, szpinakiem, karczochami, sałatą, a nawet oliwkami. Kuchnia dworu litewskiego była już wówczas bardzo renomowana, a pieczę nad nią obejmowali specjalnie wyznaczeni magnaci. Od czasów średniowiecza szlachta chętnie trudniła się myślistwem w bogatych lokalnych puszczach, a popularny był również zbiór leśnych grzybów. Arystokracja raczyła się również winogronami, cytrusami, orzechami włoskimi i figami, a od XVII w. nawet czekoladą. Biedota w tym czasie żywiła się jednak głównie żytem, jęczmieniem i warzywami strączkowymi.

Prawdziwym przełomem kulinarnym było jednak pojawienie się ziemniaków, które po początkowej nieufności od XVIII w. stały się kluczową strawą szerokich mas społecznych. W XIX w. wraz z wojnami napoleońskimi na Litwę przywędrowały również trendy kulinarne z Niemiec i Francji. Warto wspomnieć, że XIX-wieczne francuskie książki kucharskie zawierają już receptury na dania „po litewsku”, zwłaszcza potrawy z mięsa łosi, niedźwiedzi oraz kuropatw. Lektura „Pana Tadeusza” może zdecydowanie dodać kolorytu temu smacznemu obrazowi obyczajów Litwinów.

Ukształtowanie się kuchni litewskiej zostało przypieczętowane w XX w., kiedy to młode dziewczęta edukowane były w specjalnych kulinarnych szkołach specjalizujących się w tradycyjnych przepisach przodków, ale także etykiecie stołowej.

Typowe składniki kuchni litewskiej

Najstarszym i najbardziej podstawowym elementem kuchni litewskiej jest bez wątpienia chleb – ciemne, żytnie bochny, które zdaniem archeologów były w podobnej formie wypiekane już od X w.! Chleby litewskie na słodzie i zakwasie, z charakterystycznym kminkowym posmakiem, są popularne dziś także w polskich piekarniach.

Drugim kluczowym, i również węglowodanowym, składnikiem litewskiej gastronomii są ziemniaki, na bazie których przygotowuje się nie tylko placki, ale także zapiekanki oraz najsłynniejsze litewskie kluski (cepeliny). Obok kartofli popularne są również buraki, kapusta, ogórki, a nawet szczaw, zaś z przypraw koper, kminek, chrzan, gorczyca, kolendra i czosnek. Tak, jak w Polsce, dość silna jest na Litwie tradycje marynowania warzyw na zimę. Na szczególną uwagę zasługuje ponadto nieustająca popularność dzikich płodów, zarówno grzybów (prawdziwków, kurek i płachetek), jak i owoców, przede wszystkich czarnych jagód i czerwonych borówek. W sadach uprawia się ponadto szeroko wykorzystywane jabłka, gruszki i śliwki.

Najpopularniejszym rodzajem mięsa jest obecnie wieprzowina, ale sporo je się również wołowiny, jagnięciny i kurczaka. Litwini mają nawet swoje narodowe, rozpoznawalne w UE, wędzone kiełbasy zwane skilandis. Z ryb na stołach królują przede wszystkim słodkowodne szczupaki i okonie, a także morskie śledzie serwowane w formie marynat, pieczeni, a nawet galaret. Wreszcie, bardzo istotną rolę odgrywa w kuchni litewskiej nabiał, głównie pochodzenia krowiego, zwłaszcza różne rodzaje kwaszonego mleka oraz twaróg jedzony często z miodem. Desygnację PDO UE zdobyły m.in. dwa renomowane sery: dojrzewający 12 miesięcy Džiugas oraz półmiękki Liliputas.

Najbardziej popularne dania kuchni litewskiej

Szlagierem kuchnia litewskiej są bez wątpienia cepeliny (cepelinai), inaczej owalne kluski ziemniaczane faszerowane mielonym mięsem, najczęściej wieprzowym. Niezwykle sycące, jedzone są zazwyczaj jako niezależne danie obiadowe, z dodatkiem śmietany, smażonej cebulki lub sosu mięsnego. Nazwa inspirowana jest hrabią Ferdynandem von Zeppelin, pionierem sterowców powietrznych o charakterystycznym kształcie. Wcześniej kluski znane były jako didžkukuliai, czyli „dzwony”.

Poza tym kuchnia litewska może się poszczycić takimi specjałami jak:

• Kept Duona – chleb litewski cięty w paski podobne frytkom i smażony z czosnku;
• Kibinai – duże pieczone pierogi z nadzieniem mięsnym, twarogowym lub warzywnym;
• Koldūnai, czyli kołduny, pierożki z mięsem lub grzybami;
• Kugelis – ziemniaczana zapiekanka z mięsem, często podawana z borówkami
• Balandėliai – odpowiednik polskich gołąbków
• Bulviniai blynai – placki ziemniaczane podawane zazwyczaj z kwaśną śmietaną lub sosem jabłkowym;
• Bulviniai vėdarai – kiełbasa ziemniaczana podawana z sosem jak danie główne;
• Žirniai su Spirgučiais – przekąska z gotowanego żółtego grochu z boczkiem
• barszczchłodniku (Saltibarsciai);
• Grybukai – sympatyczne ciasteczka o korzennym smaku w kształcie grzybów;
• Sakotis – tradycyjne ciasto weselne pieczone na ruszcie i podobne naszemu sękaczowi;
• Tinginys – rodzaj czekoladowego bloku z kruszonymi ciasteczkami.

Nawyki żywieniowe Litwinów

Tradycyjnie na Litwie najważniejszym posiłkiem dnia było obfite śniadanie, które miało zapewnić energię do pracy w polu. Czasami przed nim jedzono jeszcze małą przekąskę na pierwszy cykl pracy o świcie. Mimo, że dziś obyczaje żywieniowe Litwinów upodobniają się do reszty Europy, a o poranku w wielu domach jada się płatki kukurydziane, śniadania są w miarę możliwości dość bogate, zaś kolacje bardzo lekkie. Około południa je się oczywiście ciepły jednodaniowy obiad. 

Odświętne menu nakazuje jednak przyrządzić nie tylko zupę (np. ogórkową, szczawiową, kapuśniak) przed drugim daniem, ale także zimną zakąskę, np. w postaci sałatki śledziowej lub faszerowanych jaj. Główny posiłek jest zwykle zasobny w ziemniaki i/lub mąkę, ale z dodatkiem mięsa, kiełbasy czy boczku.

Popularnym wśród Litwinów napojem jest gira, znana również w Rosji jak kvas. Mowa o niskoprocentowym, fermentowanym napoju przygotowywanym na bazie chleba żytniego. Orzeźwiający, słodko-ostry smak sprawia, że gira pita jest przede wszystkim latem. Poza tym renomą cieszy się litewski midus, czyli doprawiany przyprawami miód pitny.

Czy kuchnia litewska jest zdrowa?

Niestety, tradycyjne litewskie dania stworzone są raczej dla ludzi ciężko pracujących fizycznie niż siedzących przed komputerami. Jadłospis jest zdecydowanie przesycony węglowodanami, niestety rzadko złożonymi, i dość zasobny w kwasy tłuszczowe nasycone. Warzywa je się najczęściej w formie gotowanej i duszonej, co również ogranicza ich „zdrowotność”. To powiedziawszy, trzeba zaznaczyć, że Litwini bynajmniej nie przodują w statystykach otyłych narodów, trzymając się raczej szczupłego rankingu. Może to kwestia umiarkowania, może dobrych genów, może zaś racjonalnego nawyku, aby najadać się przede wszystkim z rana!

Przepisy w kuchni litewskiej

Cepeliny

Składniki:

• 100 g mielonej cielęciny
• 200 g mielonej wołowiny
• 200 g mielonej wieprzowiny
• 1 cebula
• 1 jajo

CIASTO:

• 8 dużych surowych ziemniaków
• 2 duże ugotowane ziemniaki
• 1 cebula
• 1 łyżka soku z cytryny
• 1 łyżka skrobi kukurydzianej

Przygotowanie:
Mięsa połączyć z jajkiem i posiekaną cebulą, posolić i popieprzyć do smaku. Przykryć folią i umieścić w lodówce. Surowe ziemniaki zetrzeć na tarce i połączyć z sokiem z cytryny. Przecisnąć przez ściereczkę, a zebraną wodę odlać pozostawiając osiadłą na dnie skrobię. Połączyć skrobię z ziemniakami, dodać rozgniecione gotowane ziemniaki, siekaną cebulę i doprawić pieprzem czarnym i solą. Wyrobić ciasto. W dłoni formować duże placki z ciasta, nakładać po kilka łyżek farszu na środek i mokrymi rękami lepić podłużne cepeliny w kształcie piłki do rugby. Gotować w osolonym wrzątku ze skrobią kukurydzianą ok. 25 minut. Podawać ze smażoną cebulką i masłem.

Tinginys, czyli blok czekoladowy

Składniki:

• 1 puszka skondensowanego mleka słodzonego
• 2 łyżki kakao
• ¼ szklanki mleka krowiego
• ¼ łyżeczki soli morskiej
• 1/8 łyżeczki cynamonu
• 120 masła
• 360 g herbatników
• 2 łyżki suszonych wiśni (lub żurawin)

Przygotowanie:
Herbatniki pokruszyć. Mleko wymieszać z kakao, cynamonem i solą. Skondensowane mleko podgrzać w garnuszku, dodać masło i mleko kakaowe. Gotować na małym ogniu ok. 5 minut. Zdjąć z ognia, dodać herbatniki i suszone owoce, wymieszać i przelać całość do blaszki keksówki wyłożonej folią spożywczą. Wstawić do lodówki na 6 godzin.

Kuchnia litewska – co warto z niej pożyczyć?

Kuchnia litewska jest na pewno bliższa Polakom, których przodkowie pochodzą z kresów. Choćby zwyczaje bożonarodzeniowe bywają u obu nacji uderzająco podobne. Dla większości z nas jednak nawet lekkie wariacje w recepturach na dania mączne czy mięsne mogą być wszak miłą odmianą. Cepeliny na niedzielny obiad powinny zaś miło dogodzić gustom wszystkich domowników, zwłaszcza, jeśli wzbogacimy je o zdrową sałatkę!